“Türkistan ile Osmanlı Türkleri arasındaki bağ uzun yıllardır kopmuştur. 
Eğer ben, Osmanlı ordularının başkomutanı olarak gelir ve Türkistan’ın 
istiklali uğruna orada ölürsem, bu köprüyü kurmuş oluruz.”

Turan Orduları Başkomutanı İsmail Enver Paşa!
III-yazı
Andranik'in (Ermeni) güçleri Şuşa'yı kuşattı
Andranik kuvvetleri, Ağustos ayı sonlarına doğru Türklere yönelik saldırılarını artırdı. 22 
Ağustos - 14 Eylül tarihleri arasında Ermeni gerillalar, Türklerin büyük ve küçükbaş 
hayvanlarını ve mallarını zorla ele geçirdiler ve direnenleri öldürdüler. Bu arada Abdallar, 
Keravuz, Agadi ve Madat ile Dantravir ve Zayig çevresindeki Karakilşe, Yaylak ve diğer 
birçok köyü yağmaladılar, Türklerin mallarını yağmaladılar ve evleri, okulları ve camileri 
yıkıp yaktılar. Özellikle Sisyan bölgesinde ve Agadi köyünde işlenen vahşetler, Doğu 
Anadolu, Nahçıvan, Bakü ve Şamahı'da işlenenleri geride bıraktı.

Katliam haberinin ardından Şuşa'da bazı ülkelerin temsilcilerinden oluşan bir heyet 
toplandı. Bu heyet, bölgede istikrarı sağlamak için Ermenilerin silahsızlandırılmasını 
önerdi, ancak bir sonuç alınamadı. İsmail Hakkı Bey, "Türk Kafkas İslam Ordusu derhal 
harekete geçmelidir, aksi takdirde Karabağ bölgesinde yaşayan Türkler kısa sürede 
tamamen katledilecek ve yok edilecektir" dedi.
Ermeniler, Şuşa ile Ağdam arasındaki Askeran Geçidi'ni ele geçirerek bölgede hakimiyet 
kurdular. Andranik'in kuvvetleri, Şuşa Kalesi'ne sığınan Türkleri kuşattı. Kuşatma 
uzadıkça, Şuşa'daki 20.000 Türk çok zor bir duruma düştü. Yiyecek, su ve ilaç sıkıntısı 
yaşanıyordu.
Bölgedeki Ermeni barbarlığından kurtulmayı başaran Türkler, panik içinde Şuşa Kalesi, 
Ağdam ve Cebrail'e doğru kaçtı. Karabağ'ın bir diğer bölgesi olan Ağdam cephesindeki 
Ermeniler ise şimdilik sakinliğini korudu.
Kafkas İslam Ordusu Komutanı Nuru Paşa, Bakü'nün ele geçirilmesinin ardından 
Karabağ bölgesinde eşi benzeri görülmemiş bir katliam hazırlayan Ermenileri durdurmak 
için harekete geçti. Karabağ harekâtı için 1. Azerbaycan Tümeni oluşturuldu. Tümenin 
komutasına Bakü Garnizon Komutanı (Albay) Albay Cemil Cahid Bey getirildi. Bu tümenin 
ana kuvveti, 5. Kafkas Piyade Tümeni komutasındaki 106. Piyade Alayı ve 9. Kafkas 
Alayı'ydı. Azerbaycanlılardan oluşan ve toplam 1.200 kişiden oluşan 1. ve 2. Azerbaycan 
Alayları ile 250 kişilik Azerbaycan Süvari Alayı da yeni kurulan tümenin askeri güçlerinin 
bir parçasıydı. Ateş gücünü artırmak için tümenin emrine bir dağ topçu taburu ve üç zırhlı 
araç verildi.
Bakü yakınlarında kahramanca çarpışan Türk askeri birlikleri, vakit kaybetmeden yola 
çıktı ve önce trenle Yevlah'a ulaştı, ardından karargahın kurulacağı Ağdam'da 
toplanmaya başladı. Cemil Cahid Bey, Şuşa ve Goruş'u ele geçirerek Dağlık Karabağ'da 
düzeni sağlamakla görevlendirildi. Böylece, Genel Komutanlık Karargahı'nın Azerbaycan 
ile Osmanlı toprakları arasında ortak bir sınır oluşturma planı gerçekleşmiş olacaktı.
Cemil Cahit Bey, Karabağ'a girdiğinde Ermenilere silahlarını bırakıp Azerbaycan 
devletine teslim olmalarını isteyen bir mesaj gönderdi. Ermeniler tarafından kurulan 
yürütme kurulu, Ermeni Milli Meclisi'ni acil bir toplantıya çağırdı ve konuyu görüşeceklerini 
duyurdu. Ermeni Milli Meclisi, aldığı karar doğrultusunda 1 Ekim'de Ağdam'a beş kişilik 
bir heyet göndererek Azerbaycan'ın bir parçası olarak kalmak istemediklerini belirtti. Bu 
yanıtın ardından Cemil Cahit Bey, heyet üyeleri Arşavir Kamalyan, Aşot Melik Osipov ve 
Gerasim Melik Şahnazaryan'ı tutukladı. Şuşa'daki Ermenilere Ayrapet ve Danil adlı 
temsilciler göndererek, derhal teslim olmalarını, aksi takdirde Şuşa'ya yürüyeceğini ve 
Ermenilerin suçlanacağını söyledi.
Bu sert tepki karşısında Ermeni Ulusal Konseyi, Karabağ Ermenileri 3. Kongresi'ni 
topladı. Kongrede uzun tartışmalar sonucunda, silahlarını teslim etmemek şartıyla 
"şimdilik" Azerbaycan'ın bir parçası olarak kalmalarının kendi çıkarlarına olduğuna karar 
verdiler ve bu kararı Cemil Cahid Bey'e bildirdiler. Ardından Komutan, Ermenilerin 
olaylardan dolayı suçlu olduğunu ilan ederek Şuşa'ya yürüme kararı aldı.
Şuşanın kurtuluşu
Karabağ'da katliamlar gerçekleştiren Andranik güçlerine karşı askeri saldırı hazırlıkları 6 
Ekim'de tamamlandı. Albay Cemil Cahid Bey de Şuşa'da kuşatma altındaki Türklere bir 
mesaj göndererek, biraz direniş göstermelerini istedi.
Türk askeri kuvvetleri Ermenilerden olumlu bir yanıt alamayınca, 7 Ekim'de Şuşa'ya doğru 
yürüyüşe geçti. Öncelikle Askeran Geçidi'ni ele geçirmek gerekiyordu. Şuşa yönünde 
önemli bir geçiş noktası olan Askeran yolu, Ermeniler tarafından son derece iyi 
korunuyordu. Kayıpları en aza indirmek için Ermeni birliklerinin arkasına geçmek tavsiye 
edildi. 1. Azerbaycan Alayı yedek kuvvet olarak Ağdam'da kalırken, 2. Azerbaycan Alayı 
ve süvari alayı Askeran Geçidi'ne gönderilerek Kalbuk-Daşbaşı hattında mevzilendi.
9. Kafkas Alayı, iki topçu bataryasıyla birlikte Ağdam'dan Mirkand-Ağbulag hattına 
saldırdı. Ermenileri bu iki köyden kovdu. 9. Kafkas Alayı, Askeran'ı ele geçiren Ermeni 
Taşnaklara karşı cepheden saldırdı. 25. Tabur, Ermenileri güneyden kuşatmaya başladı. 
Ardından, Askeran'da tutunamayan Ermeniler, dağınık bir şekilde geri çekilmeye çalıştı.
Şuşa Kalesi'ne 8 kilometre uzaklıktaki stratejik bir nokta olan Askeran Geçidi'nin 
kaybedilmesi, Ermenilerin moralini bozmuştu. Şuşa Kalesi'nde kuşatma altında kalan 
Türkleri rahatlatmak için Ermenileri doğudan ve batıdan püskürtmek üzere bir harekât 
başlatıldı. Bu amaçla, 8-9 Ekim gecesi Kalfalı yönüne bir süvari alayı gönderildi. Piyade 
birlikleri Şuşa civarına ilerledi. Türk ordusuyla savaşmaya cesaret edemeyen ve büyük 
bir tehlikenin yaklaştığını gören Andranik, Şuşa kuşatmasını terk ederek hemen güneye 
doğru çekilmeye başladı.
 

Albay Cemil Cahid Bey, Şuşa'nın savaşmadan ele geçirilmesinden memnundu. Kaledeki 
kuşatmadan kurtulan halk, Türk ordusunu sıcak bir şekilde karşıladı. Cemil Cahid Bey, 
Şuşa'da yaşayan Ermeniler ile Türkler arasında çıkabilecek çatışmaları önlemek için 
gerekli önlemleri almak üzere 8 Ekim'de Şuşa'ya girdi. Türk ileri gelenlerini Şuşa 
Camii'nde toplayarak bir konuşma yaptı:
"Kendi iyiliğiniz için, sözlerimi kabul etmezseniz, emrime itaat etmezseniz, sizi her türlü 
cezadan çekinmem. Şimdi Ermenilere de itaat etmelerini öneriyorum. Kabul etmezlerse, 
bir orduya itaatsizlik ettikleri için gereken cezayı alacaklar. İtaat ederlerse, canları, 
namusları ve malları bizim korumamız altında olduğu için hiçbir bireyin daha fazla hareket 
etmesine izin vermeyeceğim. İtaat etmezlerse, onlara karşı sadece askerlerim harekete 
geçecek. Halkın tamamen seyirci kalmasını ve herkesin kendi işi ve gücüyle meşgul 
olmasını talep ve emrediyorum."
Şuşa'nın Türk kesimi restore edildikten sonra, Cemil Cahid Bey, Ermeni asıllı Belediye 
Başkanı Kavala'yı Ermeni mahallesine göndererek, itaat ederlerse can ve mallarının 
güvence altına alınacağını, itaat etmezlerse savaş hukukuna göre cezalandırılacaklarını 
ve bunun suçunun Türk ordusunda değil, kendilerinde olacağını söyledi. Yarım saat sonra 
Ermeni ileri gelenler Cemil Cahid Bey'in yanına gelerek Türk ordusuna olan büyük 
saygılarını, halka olan sadakatlerini ve emirlere itaatlerini dile getirdiler.
Komutan, Ermeni ileri gelenlerinin büyük kilisede toplanmasını istedi. Cemil Cahid Bey, 
burada yaptığı konuşmada, Ermenilerin Türklere karşı yaptıkları sayısız kötülükten ve 
Türk devletinin kendilerine tam vatandaşlık hakkı vermesine rağmen nankörlüklerinden 
bahsetti. Bu nedenle Ermenilerin cezalandırılması gerektiğini, ancak Türklerin yüce 
vicdanının onları bir kez daha affettiğini belirtti. Albay Cemil Cahid Bey, Ermenilerin derhal 
silahlarını teslim etmelerini istedi.

Türk ordusunun Şuşa'nın Azerbaycan tarafında resmi bir geçiş töreni düzenleyeceğini 
duyuran Cemil Cahid Bey, Ermenilerin de bu törene katılarak Türklerle barışmalarını 
istediğini belirtti. Ardından Şuşa'nın Ermeni ve Türk mahalleleri arasındaki hendekler 
kaldırıldı ve Ermenilerin Türk ordusunun resmi geçiş törenine katılımı sağlandı. Şehrin 
önemli kavşak ve mahallelerine Türk askerleri konuşlandırılarak asayiş sağlandı. Bu 
arada Rusya'da bir iç savaş yaşanıyordu.
Lenin, Çarlık Rusyası topraklarını korumak için büyük çaba sarf etti. Kafkasya'yı korumak 
için de tıpkı Çarlık döneminde olduğu gibi Ermenilerden yararlandı.
Osetin Ordzhonikidze, 12 Ekim 1918'de Kuzey Kafkasya'daki Vladikavkaz şehrinden 
Lenin'e gönderdiği telgrafta, Cemil Cahit Bey'in yaptıklarının tam tersini dile getirmişti. 
Telgrafta şunlar yazıyordu:
Ermenistan büyük bir trajedinin ortasında. Erivan'ın iki ilçesinde 600.000 mülteci toplandı. 
Türkler Karabağ topraklarını işgal etti ve orada yaşayan Ermenilerin yarısını öldürdü. 
Şuşa ve Zengezur topraklarını işgal ettiler. Andranik Karabağ'da haince öldürüldü. Ermeni 
halkı Sovyet Rusya'dan yardım bekliyor.
Albay Cemil Cahid Bey, Sultankandlı'dan Sultanov komutasındaki bir Türk milisini 
Andranik'in kuvvetlerinin peşine gönderdi. Cesareti ve zekâsıyla tanınan Sultanov, 
Andranik'in kuvvetlerine Galadara yönünden saldırdı. Milisler, çok güçlü saldırılar 
düzenleyerek Andranik'in ordusunu yok etmeyi ve Gorus'un güneyine sürmeyi başardı.
Kafkas İslam Ordusu Komutanlığı, 20 Ekim'de Albay Cemil Cahid Bey'e 1. Azerbaycan 
Tümeni'nin yeniden düzenlenmesini talep eden bir emir gönderdi. Bu yeniden 
düzenlemenin, 9. Kafkas Alayı taburlarının Azerbaycan alaylarına dağıtılması şeklinde 
uygulanmasına karar verildi. Şuşa ve Ağdam'ın Mesudlu bölgesinde toplanan 1. 
Azerbaycan Tümeni, yeniden düzenlendikten sonra, Karabağ bölgesindeki Ermeni 
gerillalarına kesin bir darbe indirmek için bir taarruz başlatmaya karar verdi.
Kafkasya'da bu olaylar devam ederken, İstanbul'daki Talat Paşa hükümeti istifa etti. 
Sadrazamlığa getirilen Ahmed İzzet Paşa, 9. Ordu ve Kafkas İslam Ordusu 
Komutanlığı'na gönderdiği emirle Karabağ harekâtının durdurulmasını talep etti. Türk 
askeri kuvvetlerinin Karabağ'dan derhal çekilmesini emretti ve Azerbaycan hükümeti ile 
Ermenilere, iki ülke arasındaki anlaşmazlığın siyasi yollarla çözülmesini tavsiye etti. 
İstanbul'daki Ermeni lobisi, İngiliz ve Fransız temsilcilerini, Türk ordusunun Karabağ ve 
Şuşa'daki Ermenilere karşı katliam yaptığına inandırmıştı.
Türkiye Kafkas İslam Ordusu Komutanlığı, Karabağ'daki askeri kuvvetlerin bağlı 
tümenlerine döneceğini ve 1. Azerbaycan Tümeni'nin Azerbaycan Generali Yusifov 
komutasında olacağını duyurdu. General Yusifov, 8 Kasım'da Ağdam'a giderek 
birliklerin komutasını devraldı. Karabağ harekâtına katılan 9. ve 106. piyade alayları, 5. 
Kafkas Piyade Tümeni'ne bağlanarak bölgeden ayrıldı.
 

KURBAN VAHİDOV. Askeri-tarihsel araştırmacı – yazar

#Erdoğan  #Karabağ #Barınajans #Barinajans #Hasan Barın #Donald Trump #Gaza #KalbimizSumud #TekGündemKademe #Kıskanmak #Benfica #Netanyahu #Türk Metal #O.C #Ferzan maral #İOS 26 #Masuka #Asgari #Gökmen #Işık Ökte #Kenan Yıldız #TekGündemKademe #Sedat Peker #Maliye Bakanı Mehmet Şimşek #Hakan Bilal Kutlualp